دلتای سپیدرود داوود خانی لنگرودی

اشعار و داستان های فارسی و گیلکی داوود خانی لنگرودی

دلتای سپیدرود داوود خانی لنگرودی

اشعار و داستان های فارسی و گیلکی داوود خانی لنگرودی

دلتای سپیدرود داوود خانی لنگرودی
بایگانی

آهنگِ شعر فارسی

جمعه, ۲ شهریور ۱۳۹۷، ۱۲:۱۹ ب.ظ

آهنگ در اینجا به معنی وسیع تری مورد نظر است. هرگونه تناسبی، خواه صوتی خواه معنوی، می تواند در حوزهٔ تعریفی آهنگ قرار گیرد. بنابراین، منظور از آهنگ فقط وزن شعر نیست، بلکه مجموعهٔ تناسب هایی است که در یک شعر می تواند مورد بررسی قرار گیرد(1) و عبارت است از:

 ۱. موسیقی بیرونی شعر: همان چیزی که وزن عروضی خوانده می شود و لذت بردن از آن، گویا، امری غریزی است یا نزدیک به غریزی و به همین دلیل هم هست که در شعر کودکان و شعر عوام، چشم گیرترین عامل، عامل وزن است که آشکارترین موسیقی را همراه دارد. بنابراین، بحور عروضی یک شاعر به لحاظ حرکت و سکون آنها و به لحاظ تنوع یا عدم تنوع آنها و به لحاظ هماهنگی با زمینه های درونی و عاطفی شعر، قابل بررسی است.

 ۲. موسیقی کناری: منظور تناسبی است که از رهگذر هماهنگی دو کلمه یا دو حرف در آخر مصراع ها دیده می شود؛ مثل «خواب» و «آب» یا «دیدار» و «بیدار» که در حقیقت صامت و مصوت های مشترک سبب می شوند گوش لذتی ببرد. این موسیقی کناری همان موسیقی قافیه و ردیف و چیزهایی است که بتواند در پایان مصراع ها موسیقی ای از این دست به وجود آورد. بسیاری از محققان برآنند که نخستین جلوه های موسیقی در شعر اقوام ابتدایی، مانند اعراب جاهلی، موسیقی قافیه است، نه موسیقی عروضی، جاهلی، موسیقی قافیه است، نه موسیقی عروضی، در آغاز از رهگذر تصادف، دو کلمه با هم نوعی توازن ایجاد کرده اند و بعد آگاهانه مورد استفاده قرار گرفته اند. سجع های کاهنان عصر جاهلی چنین است. بعدها، اندک اندک، فاصلهٔ میان این قافیه ها یا سجع ها، در طول زمان، تساوی یافته است و وزن عروضی به وجود آمده است.

(1) از قدیمی ترین تعریف های وزن یکی این است که وزن «نظم معینی است در ازمنه.» ولی کامل تر از آن، این که بگوییم: «وزن نوعی از تناسب است. تناسب کیفیتی است حاصل از ادراک وحدتی در میان اجزای متعدد. تناسب اگر در مکان واقع شود آن را «قرینه» می خوانند و اگر در زمان واقع شد «وزن» خوانده می شود.» این هر دو تعریف را از کتاب وزن شعر (چاپ سوم، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۵) تألیف پرویز ناتل خانلری نقل کردیم.

۳. موسیقی داخلی: منظور از موسیقی داخلی یا درونی مجموعهٔ تناسب هایی است که میان صامت ها و مصوت های کلمات یک شعر ممکن است وجود داشته باشد؛ مثلاً در یک شعر اگر مصوت های «آ» یا «او یا «ای» تکرارشوند، این خود نوعی موسیقی ایجاد می کند:

یاد باد آن که نهانت نظری با ما بود             

رقم مهر تو بر چهرهٔ ما پیدا بود

در مصراع اول، مصوت «آ» در «یاد»، «باد»، «آن که»، «نهان»، «با» و «ماه این هماهنگی صوتی را تصویر می کند. گاه نیز صامت ها این همخوانی را دارند:

چشمم از آینه داران خط و خالش گشت        

لبم از بوسه ربایان بر و دوشش باد

که صامت «ب» در «لب»، «بوسه»، «ربا»، «ببر» و «باد» نوعی موسیقی ایجاد کرده که در القای مفهوم مورد نظر شاعر تأثیر فراوان دارد. یک بار دیگر مصراع دوم را بلند بلند با خود بخوانید؛ صامت«ب» چندان تکرار می شود که مرتب «لب ها» روی هم قرار می گیرند و درست حالت بوسیدن را در لب ها می توان دید. جناس های گوناگون - که ادبای قدیم اسم های عجیب و غریب روی آن ها گذاشته اند، و اغلب تقسیم بندی های ابلهانه ای است - انواع محدود همین موسیقی داخلی به شمار می روند.

 ۴. موسیقی معنوی: این تعبیر ممکن است عجیب به نظر آید، ولی با تعبیری که از آهنگ کردیم و گفتیم هر نوع تناسبی را توسعا می توانیم در قلمرو آهنگ قرار دهیم، تناسب های معنوی در این حوزه قرار می گیرند. آنچه قدما طباق و تضاد و مراعات النظیر و ... خوانده اند، همه، تناسب های معنوی مفاهیم و کلمات است و این تناسب ها، خود، نوعی آهنگ در درون شعر به وجود می آورد و رعایت این تناسب ها، اگر به طرزی باشد که خواننده متوجه تصنع هنرمند نشود، بسیار پراهمیت است. مقدار زیادی از هنر حافظ در طرز استفاده از تناسب های معنوی است. حتی استفاده از اسطوره های قومی و مذهبی نیز - که در تعبیر قدما تلمیح خوانده می شد - در همین قلمرو قرار دارد. این تناسب ها اجزای شعر را از درون به هم پیوند می بخشند و در استحکام فرم تأثیر بسیار دارند.

منبع: ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت/ محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: انتشارات سخن، 1380 صص97-94

  • داوود خانی لنگرودی

نظرات  (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است
ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی